SÂM VIÊòT NAM (Thân rêÞ vaÌ rêÞ)

Rhizoma et Radix Panacis vietnamensis

Sâm Ngoòc Linh, Sâm K5

 

Thân rêÞ vaÌ rêÞ cuÒ ðaÞ phõi hay sâìy khô cuÒa cây Sâm Viêòt Nam (Panax vietnamensis Ha et Grushv.), hoò Nhân sâm (Araliaceae).

Mô taÒ

Thân rêÞ thýõÌng nhiêÌu ðôìt, cong ngoãÌn ngoeÌo, iìt khi coì hiÌnh truò thãÒng, daÌi 3-15 cm, ðýõÌng kiình 0.5-1.5 cm. Mãòt ngoaÌi maÌu nâu hay maÌu vaÌng xaìm, coì nhýÞng vêìt nhãn doòc, maÒnh; nhýÞng vêìt vân ngang nôÒi roÞ chia thân rêÞ thaÌnh nhiêÌu ðôìt, ðãòc biêòt coì nhiêÌu seòo do thân khiì sinh haÌng nãm taÌn luòi ðêÒ laòi. ThêÒ châìt cýìng chãìc, gioÌn, dêÞ beÒ, mãòt beÒ lõÒm chõÒm, maÌu xaìm nhaòt. MuÌi thõm nheò ðãòc trýng, viò ðãìng, hõi ngoòt.

RêÞ cuÒ coì daòng hiÌnh con quay daÌi 2.4 - 4 cm, ðýõÌng kiình 1.5 - 2 cm (õÒ cây moòc hoang), thýõÌng hõòp thaÌnh boì 2 - 4 rêÞ cuÒ hiÌnh thoi, ðôi khi coì rêÞ truò daÌi (õÒ cây trôÌng). RêÞ cuÒ coì maÌu nâu nhaòt, coì nhýÞng vân ngang vaÌ nôìt caìc rêÞ con. ThêÒ châìt naòc, chãìc, khoì beÒ gaÞy. Viò ðãìng, hõi ngoòt.

Vi phâÞu

Thân rêÞ: lõìp bâÌn gôÌm 4 - 6 haÌng têì baÌo hiÌnh chýÞ nhâòt, thành hõi cong, maÌu luòc, lõìp ngoaÌi thýõÌng biò bong raìch ra. Mô mêÌm voÒ gôÌm nhýÞng têì baÌo hiÌnh nhiêÌu caònh thýõÌng daÌy lên õÒ goìc, chýìa nhiêÌu ôìng tiêìt vaÌ tinh thêÒ calci oxalat hiÌnh câÌu gai. TâÌng sinh libe-gôÞ liên tuòc, caìc boì libe-gôÞ coì daòng hiÌnh thoi, phân caìch nhau bõÒi tia tuÒy rôòng. GôÞ gôÌm nhýÞng têì baÌo thành daÌy, ðãòt trong mô mêÌm gôÞ iìt hoìa gôÞ. Ruôòt câìu taòo bõÒi caìc têì baÌo coì thành daÌy lên õÒ goìc hay ðêÒ hõÒ nhýÞng khoaÒng gian baÌo, ôìng tiêìt thýõÌng õÒ viò triì ýìng võìi caìc boì libe-gôÞ õÒ caÒ phiìa trong lâÞn phiìa ngoaÌi.

RêÞ cuÒ: lõìp bâÌn gôÌm 4 - 7 lõìp têì baÌo hiÌnh chýÞ nhâòt, caìc lõìp ngoaÌi thýõÌng biò bong ra. Mô mêÌm voÒ rôòng, chiêìm môòt nýÒa baìn kiình cuÒa rêÞ; gôÌm nhiêÌu têì baÌo maÌng moÒng, kiìch thýõìc vaÌ hiÌnh daòng thay ðôÒi, chýìa nhiêÌu ôìng tiêìt vaÌ tinh thêÒ calci oxalat hiÌnh câÌu gai. Ôìng tiêìt chýìa châìt tiêìt maÌu nâu ðen hay vaÌng nâu tâòp trung õÒ vuÌng libe vaÌ xêìp thaÌnh nhiêÌu voÌng. TâÌng sinh libe - gôÞ liên tuòc gôÌm môòt lõìp têì baÌo hiÌnh chýÞ nhâòt deòt. Libe - gôÞ xêìp thaÌnh týÌng boì riêng leÒ, keìo daÌi theo hýõìng xuyên tâm. Têì baÌo gôÞ thành daÌy, mô mêÌm gôÞ không hoìa gôÞ. Tia tuÒy rôòng gôÌm nhiêÌu têì baÌo xêìp theo hýõìng xuyên tâm.

Bột

MaÌu vaÌng nâu. Soi kiình hiêÒn vi thâìy: nhýÞng haòt tinh bôòt riêng leÒ hay hõòp thaÌnh ðaìm, hiÌnh bâÌu duòc, hiÌnh câÌu, kiìch thýõìc không ðêÌu, rôìn haòt laÌ môòt vaòch. MaÒnh bâÌn võìi nhýÞng têì baÌo hiÌnh nhiêÌu caònh, thành daÌy maÌu vaÌng nâu. MaÒnh mô mêÌm gôÌm nhýÞng têì baÌo maÌng moÒng, maÌu trãìng hay vaÌng nhaòt. MaÒnh maòch vaòch, maòch maòng. RaÒi raìc coì châìt tiêìt maÌu vaÌng nâu hay nâu ðen. Tinh thêÒ calci oxalat hiÌnh câÌu gai hay hiÌnh khôìi.

Ðiònh tiình

A. Lâìy 1g bôòt dýõòc liêòu, cho thêm 5 ml methanol (TT). Ðun caìch thuÒy trong 10 phuìt, ðêÒ nguôòi, loòc, ðýõòc diòch chiêìt A.

Cho vaÌo ôìng nghiêòm vaÌi gioòt diòch chiêìt A, thêm 3 - 5 ml nýõìc câìt, lãìc ðêÌu, côòt boòt cao vaÌ bêÌn ðêìn 15 phuìt sau.

Cho vaÌo ôìng nghiêòm 0.5 ml diòch chiêìt A, cô ðêìn cãìn. Thêm dung diòch stibi triclorid baÞo hoÌa trong cloroform (TT), khuâìy ðêÌu. Quan saìt dýõìi aình saìng týÒ ngoaòi, dung diòch coì huyÌnh quang xanh.

B. Phýõng phaìp sãìc kiì lõìp moÒng (Phuò luòc 5.4).

BaÒn moÒng: Silica gel G

Dung môi khai triêÒn: Cloroform : methanol : nýõìc (65:35:10, lõìp dýõìi).

Dung diòch thýÒ: duÌng diòch chiêìt A.

Dung diòch ðôìi chiêìu: hoÌa 1 mg majonosid R2 trong 1 ml methanol ðêÒ laÌm chuâÒn.

Caìch tiêìn haÌnh: châìm riêng biêòt lên baÒn moÒng 20 µl cho môÞi dung diòch thýÒ vaÌ majonosid R2. Sau khi khai triêÒn xong, lâìy baÒn moÒng ra ðêÒ khô õÒ nhiêòt ðôò phoÌng, phun dung diòch acid sulfuric 10% trong ethanol (TT). Sâìy baÒn moÒng õÒ 110 ⁰C trong 10 phuìt. Trên sãìc kyì ðôÌ cuÒa dung diòch thýÒ phaÒi coì môòt vêìt chiình maÌu hôÌng tiìm ðâòm vaÌ coì giaì triò R_f týõng ðýõng võìi majonosid R2 õÒ dýõìi aình saìng thýõÌng vaÌ cho phaìt quang vaÌng dýõìi aình saìng týÒ ngoaòi (365 nm).

Ðiònh lýõòng

Cân chiình xaìc 1 g bôòt dýõòc liêòu, cho vaÌo biÌnh tam giaìc vaÌ chiêìt võìi methanol (20 x 15 x 15ml) õÒ 70 ⁰C trong bêÒ rýÒa siêu âm. Gôòp caìc diòch chiêìt laòi, cô caìch thuÒy ðêìn cãìn, hoaÌ laòi võìi 5 ml nýõìc câìt vaÌ cho vaÌo côòt chứa Diaion HP 20 theo tyÒ lêò 1: 4 (thêÒ tiìch/thêÒ tiìch). ÐêÒ yên trong 1 giõÌ, rýÒa võìi nýõìc cho ðêìn khi diòch rýÒa không coÌn phaÒn ýìng võìi thuôìc thýÒ Fehling (TT). Tiêìp tuòc rýÒa võìi methanol (TT) ðêìn khi lâìy kiêòt saponin ( kiêÒm tra bãÌng caìch lâìy 0,5 ml diòch rýÒa, cô ðêìn cãìn hoaÌ võìi 0,1 ml methanol (TT) vaÌ châìm thaÌnh môòt vêìt trên baÒn moÒng; phun dung dịch acid sulfuric 10% (TT), sâìy õÒ 110 ⁰C trong 10 phuìt nêìu không thâìy hiêòn vêìt hôÌng tiìm laÌ ðýõòc). Diòch methanol  thu ðýõòc qui vaÌo biÌnh ðiònh mýìc 10 ml, sau ðoì cho vaÌo 3 ôìng nghiêòm cuÌng kiìch cõÞ môÞi ôìng 0,02 ml vaÌ cô caìch thuÒy ðêìn cãìn. Thêm chiình xaìc 0,5 ml methanol (TT), lãìc ðêÌu caìc ôìng nghiêòm ðêÒ hoÌa tan cãìn, cho tiêìp vaÌo môÞi ôìng nghiêòm chiình xaìc 0,5 ml dung diòch vanillin 8% trong ethanol vaÌ 5 ml dung diòch acid sulfuric 72%. Trong suôìt quìa triÌnh cho thuôìc thýÒ, caìc ôìng nghiêòm ðýõòc ngâm trong nýõìc ðaì; lãìc ðêÌu caìc ôìng nghiêòm vaÌ ðãòt caìc ôìng nghiêòm vaÌo bêìp caìch thuÒy õÒ 60 ^oC trong 10 phuìt, rôÌi laÌm laònh trong côìc nýõìc ðaì. Caìc ôìng nghiêòm ðýõòc ðêÒ trong tuÒ laònh 1 giõÌ trýõìc khi ðo quang. Tiêìn haÌnh ðo quang õÒ býõìc soìng l = 544 nm. Caìc tiình toaìn dýòa trên phýõng triÌnh ðýõÌng chuâÒn võìi châìt chuâÒn ginsenosid-Rg₁: cân chiình xaìc 1 mg ginsenosid-Rg₁ chuâÒn, cho vaÌo biÌnh ðiònh mýìc 10 ml vaÌ thêm methanol  (TT) ðêìn vaòch. Lâòp môòt giai mâÞu coì nôÌng ðôò týÌ 20 ðêìn 160 µg vaÌ laÌm phaÒn ýìng maÌu nhý mô taÒ võìi mâÞu thýÒ; hoãòc aìp duòng công thýìc võìi hêò sôì a = 4,205 cuÒa phýõng triÌnh hôÌi quy theo chuâÒn ginsenosid-Rg₁ ðaÞ ðýõòc tiình toaìn vaÌ xýÒ lyì thông kê. Kêìt quaÒ laÌ sôì trung biÌnh cuÒa 3 lâÌn lâòp laòi.

HaÌm lýõòng % saponin toaÌn phâÌn cuÒa dýõòc liêòu quy theo chuâÒn ginsenosid-Rg₁ ðýõòc tiình theo công thýìc:

Trong ðoì: X laÌ haÌm lýõòng %  saponin toaÌn phâÌn trong dýõòc liêòu; A laÌ ðôò hâìp thu cuÒa mâÞu thýÒ;  a laÌ hêò sôì cuÒa phýõng triÌnh hôÌi quy; 10  laÌ lýõòng diòch MeOH chýìa saponin thu ðýõòc sau khi rýÒa giaÒi (ml); 0,02 laÌ lýõòng mâÞu ðo (ml).

Dýõòc liêòu phaÒi chýìa không iìt hõn 9% saponin toaÌn phâÌn quy theo chuâÒn G-Rg1

Ðôò âÒm

Không quaì 13% (Phuò luòc 9.6).

Tro toaÌn phâÌn

Không quaì 10% (Phuò luòc 9.8).

TyÒ lêò vuòn naìt

Qua rây coì kiìch thýõìc mãìt rây 2 mm: Không quaì 5% (Phuò luòc 12.12).

Taòp châìt

Không quaì 1% (Phuò luòc 12.11).

Chế biến

Thu hoạch thân rễ và rễ củ vào tháng 9 - 12 trong nãm, lấy về rửa sạch, phõi nắng hay sấy khô ở nhiệt ðộ dýới 60⁰C.

Bảo quản

Ðể nõi khô ráo trong các thùng ðậy kín có chứa chất hút ẩm, tránh mốc mọt.

Tính vị, quy kinh

Khổ, cam. Vào hai kinh phế, tỳ.

Công nãng, chủ trị

Bổ khí, bổ phế. Chủ trị: Cõ thể suy nhýợc, phế hý viêm họng,  ðau họng.

Cách dùng, liều lýợng

Ngày dùng 6 - 10 g, dạng thuốc sắc, tán bột.

Kiêng kỵ

Thể tạng hý hàn, phải chích gừng. Không dùng chung với Lê lô.